Na drieënveertig jaar ‘hopelijk gerechtigheid’ in zaak IKON-verslaggevers
Ministeries
Vandaag begint het proces tegen drie verdachten van de moord op de vier Nederlandse IKON-verslaggevers in El Salvador. Drieënveertig jaar geleden werden de vier vermoord toen ze verslag wilden doen van de burgeroorlog. Nederland, en vooral de ambassade, heeft zich al die jaren ingespannen om de daders te laten berechten. De Nederlandse ambassadeur voor El Salvador Arjen van den Berg: ‘Dat het nu tot een proces komt, is een overwinning op zich’.
Vlakbij de plek waar de vier IKON-verslaggevers Koos Koster, Jan Kuiper, Joop Willemsen en Hans ter Laag op 17 maart 1982 stierven staat nu een monument. Het werd vorig jaar ingewijd. Veel mensen uit de lokale gemeenschap waren daarbij aanwezig.
Arjen van den Berg was toen net begonnen als de Nederlandse ambassadeur voor Costa Rica en El Salvador. ‘Het was een indrukwekkende bijeenkomst. Ook door de aanwezigheid van Salvadoraanse nabestaanden en slachtoffers van de burgeroorlog.’
Proces
Niet ver van de plek van de moorden is de lokale rechtbank, in het stadje Chalatenango. Hier start vandaag onder grote media-belangstelling het proces tegen de drie verdachten. Vorige maand werd de zitting uitgesteld omdat een van de advocaten om medische redenen daarom had gevraagd. Voor de familieleden, die de lange en vermoeiende reis hadden gemaakt om bij de zitting te kunnen zijn, was het uitstel een diepe teleurstelling. Bij de nieuwe zitting zijn ze niet aanwezig.
Bij de openbare hoorzitting zullen twee van de drie verdachten verschijnen. Ze werden in 2022 opgepakt. Het gaat om de hoogbejaarde oud-minister van Defensie Guillermo Garcia en kolonel Francisco Antonio Morán, oud-directeur van een speciale politiedienst. Kolonel Reyes Mena, die inmiddels In de VS woont en Amerikaans staatsburger is, was de leider van de eenheid die de Nederlanders in 1982 doodschoot. Een veroordeling kan mogelijk zijn uitlevering versnellen.
Verontwaardiging
De moord op de vier verslaggevers wekte destijds veel verontwaardiging in Nederland. De IKON-ploeg was in 1982 in El Salvador voor een televisiereportage. In het Midden-Amerikaanse land woedde tussen 1980 en 1992 een bloedige burgeroorlog tussen een rechtse regering en linkse guerrillagroepen. De Nederlandse tv-ploeg wilde twee gezinnen portretteren: één in hoofdstad San Salvador, en één in het door guerrilla’s gecontroleerde gebied. Toen de vier in het guerrillagebied probeerden te komen, werden ze door militairen van het regeringsleger opgewacht en doodgeschoten.
Ambassadeur Van den Berg, in 1982 een tiener, herinnert zich de moorden goed. ‘Ik weet nog dat de kranten er vol mee stonden. Ik las alles, en ging daarna op zoek naar de achtergronden van de burgeroorlog in El Salvador. Ik herinner me dat de verontwaardiging in Nederland groot was. Deels omdat deze mannen hun werk deden, deels ook omdat het voor Nederlanders onvoorstelbaar was dat een regering in koele bloede vier journalisten zou vermoorden.’
Gerechtigheid
Nederland heeft zich de afgelopen 43 jaar ingespannen om de zaak onder de aandacht te houden en de daders te laten berechten. De Nederlandse ambassade, en opeenvolgende ministers van Buitenlandse Zaken, kaartten de kwestie consequent aan in hun contacten met Salvadoraanse vertegenwoordigers. Minister Veldkamp van Buitenlandse Zaken sprak in september 2024 nog over de zaak in een gesprek met zijn collega in El Salvador, Alexandra Hill Tinoco. Dat deed Ambassadeur Van den Berg een maand later ook bij vicepresident Félix Ulloa, tijdens het aanbieden van zijn zogeheten geloofsbrieven - een ceremonie voor nieuwe ambassadeurs.
Dat het zo lang heeft geduurd voordat de verdachten worden berecht, is het gevolg van een algemene amnestie die direct na het einde van de burgeroorlog in El Salvador in 1992 werd afgekondigd. Dit hield in dat mogelijke daders van misdrijven tijdens de burgeroorlog niet meer konden worden vervolgd. Pas 24 jaar later, in 2016, verklaarde het Constitutionele Hof van El Salvador deze amnestie ongrondwettelijk.
Volharding
‘Toen was de weg vrij om gerechtigheid te zoeken, ook voor de moord op de IKON-journalisten’, zegt ambassadeur Van den Berg. ‘De familie wilde dat heel graag.’ De Nederlandse ambassade steunt sindsdien twee organisaties die de families van de IKON-journalisten van juridische en praktische steun voorzien. De familie zit na al die jaren nog steeds met veel vragen, zegt ambassadeur Van den Berg. ‘Wie heeft de opdracht gegeven tot de moorden en vooral waarom? Daar zal nu hopelijk meer duidelijkheid over komen.’
Dat het proces nu plaatsvindt, is een overwinning op zich, benadrukt Van den Berg. ‘Het heeft heel veel volharding en doorzettingsvermogen gevraagd. Van Nederland, van de twee organisaties Comunicandonos en Asdehu, die zich al acht jaar voor gerechtigheid in deze zaak inzetten. Het heeft vooral veel van de families van de vier IKON-verslaggevers gevraagd.'
'Bedenk wel, er zijn honderden van dit soort zaken. Van individuele moorden tot groepen mensen die zijn omgebracht tijdens de burgeroorlog in El Salvador, waarvan de daders nooit zijn berecht.’
De uitkomst van dit proces kan dan ook grote gevolgen hebben. ‘Het zou zomaar kunnen dat er dan meer zaken voor het gerecht komen. Vanzelfsprekend steunen we dit streven ook als Nederlandse overheid en als Nederlandse ambassade. El Salvador werkt aan een wet, die bepaalt hoe er moet worden omgegaan met deze zaken uit de tijd voor de burgeroorlog.'
Ik weet niet hoe ik zelf zal reageren als de uitspraak er is. Natuurlijk emotioneert het me.
Traumatisch
Het proces vandaag begint met de selectie van de juryleden. Daarna wordt de aanklacht voorgelezen. ‘Dat duurt waarschijnlijk al een paar uur’, zegt Arjen van den Berg. Hij is vandaag in de rechtbank aanwezig. De uitspraak of de verdachten schuldig zijn of onschuldig volgt direct na het proces. Bepaling van de strafmaat kan daarna nog enkele weken duren.
Hoe dan ook zal het voor de families van de vermoorde journalisten het sluitstuk zijn van een traumatische episode, zegt Van den Berg. ‘Ik weet niet hoe ik zelf zal reageren als de uitspraak er is. Natuurlijk emotioneert het me. Er was maar één gesprek met de familieleden voor nodig om me zo betrokken te voelen. Het raakt me als ik bedenk dat er vele, vele families zijn met vermoorde dierbaren tijdens de Salvadoraanse burgeroorlog, die zich zo moeten voelen. Ik gun hen allemaal gerechtigheid.’